نکاتی تاریخی درباره غدیر خم
شناسه خبر: 86370 سرویس: فرهنگی
طبق محاسبات انجام شده و تبدیل تاریخ سال دهم هجرت، مشخص شد که واقعه غدیر خم و اعلام ولایت و جانشینی امیر المومنین (ع) در روز 28 اسفند به وقوع پیوسته است.
غدیر خم یکی از آن اعیادی است که مسیر ولایت و امامت را برای همیشه نورانی کرد. معمولا در باب مقام و ارزش این روز و حادثه سخن ها گفته شده اما کمتر مطلبی به خود رویداد و جزئیات تاریخی اش پرداخته است. بد نیست به مناسبت عید غدیر خم به 11 نکته تاریخی که احتمالا کمتر از آن آگاهید، اشاره کنیم.
اولین کسی که با امیرالمومنین(ع) در روز غدیر بیعت کرد
طبق روایت های مختلف، پس از آنكه رسول خدا صلی الله علیه و آله پيام وحي را ابلاغ كرد و امام علي(ع) را به جايگاه فراخواند، نخستين كسي كه دست آن حضرت را گرفت و با ايشان بيعت كرد، شخص رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و سپس ديگران بيعت كردند. بنابراین، شخصی رسول اکرم(ص) اولین کسی بود که با امیرالمومنین علی(ع) بیعت کرد.
داستان عجیب اولین کسی که با ولایت امیر المومنین مخالفت کرد
یکی از مسائلی که در واقعه غدیر کمرنگ جلوه داده شده و در منابع اهل سنت هم هست، قضیه حارثه بن نعمان فهری است. در کتب تفسیر و حدیث وارد شده که وقتی رسول خدا(ص) در غدیر خم، امام علی(ع) را به ولایت منصوب کرد، خبر آن در اطراف پراکنده شد تا به گوش حارث بن نعمان فهرى رسید، حارث بى درنگ شتر خود را سوار شد و شرفیاب حضور رسول اللَّه(ص) شد، حضرت(ص) آن موقع در ابطح بود. حارث از شتر خود فرود آمد، بعد رو به پیامبر کرد، در حالى که حضرت(ص) میان جمعى از اصحابش بود، گفت: از ناحیه پروردگارت به ما دستور دادى که به وحدانیت خداوند و رسالت تو شهادت دهیم، ما نیز پذیرفتیم، آنگاه به ما گفتى چه و چه (و همه احکام را ذکر کرد) و ما قبول کردیم و این همه اطاعت از ما تو را کفایت نکرد تا دو بازوى پسر عمت را کشیده و او را بر همه ما سرورى دادى و گفتى: هر که من مولاى اویم، على مولاى او است! اینک آمده ام از تو بپرسم، داستان سرورى پسر عمت از ناحیه خود تو است یا از ناحیه خداست؟
پیامبر اکرم(ص) فرمود: سوگند به خدایى که جز او معبودى نیست! آن نیز مانند همه دستوراتم از ناحیه خداست.
حارث به سوى شتر خود برگشت و در حالى که مى گفت: بار الها! اگر این مطلب حق است و از ناحیه تو است، سنگى از آسمان بر ما بباران و یا عذابى دردناک بر ما نازل کن!
هنوز به شتر خود نرسیده بود که خدا او را هدف سنگ ریزهاى قرار داد، به طورى که از فرق سرش فرو رفت و از پائین تنش بیرون آمد و مرد. برخی گویند درباره همین واقعه در سوره معارج این دو آیه «سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ. لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ» نازل شد.
اولین جشن عید غدیر چه زمانی برگزار شد؟
در سالهای اولیه به علت قدرت گیری حکومت ظلم و جور بین امیه و بنی عباس کمتر توجهی به عید غدیر می شد. بر اساس مستندات تاریخی اولین جشن آشکار و سراسری عید سعید غدیر به سال 352 هجری قمری یعنی حدود 24 سال پس از آغاز غیبت کبری باز می‌گردد.
با قدرت گرفتن خاندان‌های شیعی ایرانی در جهان اسلام و به ویژه فتح بغداد توسط آل بویه و باز شدن روزنه‌ای برای تنفس شیعه پس از چند قرن تحمل اختناق اموی و عباسی شیعیان توانستند جشن عید سعید غدیر را که تا این تاریخ به صورت مخفی یا محدود برگزار می‌کردند به شکلی فراگیر و باشکوه برگزار کنند.
بر اساس گزارش ابن جوزی در کتاب المنتظم فی التاریخ الملوک و الامم در شب پنج شنبه هجدهم ذی الحجه سال 352 همان طور که در سایر اعیاد مذهبی آن روزگار مرسوم بوده مغازه های بغداد تا صبح باز بودند، در شهر طبل و شیپور می‌زدند و در بازار‌ها مراسم آتش بازی برگزار شد و فردای آن روز شیعیان فوج فوج به زیارت مقابر قریش (حرم‌های متبرک کاظمین) رفتند و به دستور معز الدوله روز عید غدیر شهر بغداد را آذین بستند و جشن و سرور در شهر برقرار بود.
تاریخ حادثه غدیر خم بر اساس تقویم شمسی
در سنت ما آمده که عید غدیر همزمان با روز عید نوروز و در 1 فروردین رخ داده اما طبق محاسبات انجام شده و تبدیل تاریخ سال دهم هجرت، مشخص شد که واقعه غدیر خم و اعلام ولایت و جانشینی امیر المومنین (ع) در روز 28 اسفند به وقوع پیوسته است.
چرا عید غدیر به این نام خوانده می‌شود؟
واژه غدیر در لغت به چند معنا آمده است؛ مانند آبگیر، قطعه‌ای از آب و جای جمع شدن آب باران.
غدیر خُمّ در میان راه دو شهر بزرگ دنیای اسلام، مکه و مدینه، در محلی به نام «جُحفه» وجود دارد که در زمان رسول گرامی اسلام(ص) کاروانیان حج در آنجا از هم جدا می‌شدند و به طرف دیار خود می‌رفتند. درباره علت نام‌گذاری این مکان به غدیر خمّ، احتمالاتی داده شده است؛ مانند این‌که به اعتبار آب و هوای آن منطقه به این نام نامیده شده است. برخی هم گویند آبگیری در آن منطقه بوده و به این اعتبار به این مکان غدیر می‌گفتند.
در روز غدیر چند نفر حاضر بودند؟
آنچه در بین مردم جا افتاده این است که تعداد حاضران در روز غدیر خم 100 هزار نفر بوده اند. اما نوشته مورخین معتبر چیز دیگری را نشان می‌دهد. محور و هسته اصلى حاضران در غدیر، اهالى مدینه و بقیه از قبایل اطراف مدینه و احتمالا قبایل شمالى نجد بوده‌اند. بر اساس مباحثى که درباره جمعیت مدینه در پاسخ تفصیلی آمده، معلوم می‌شود که مدینه ظرفیت فرستادن حدود 5 هزار نفر را به مکه داشته است؛ از این‌رو با تمسک به روایتی در تفسیر عیاشی از امام صادق(ع) که تعداد حاضرین در غدیر 10 هزار نفر دانسته شده و همچنین گزارش «جامع الاخبار»، به این نتیجه می‌رسیم که حدود 5 هزار نفر از اهالى مدینه و تعدادى نیز از قبایل اطراف در غدیر حاضر بوده‌اند. هرچند چنانچه بخواهیم روایت 10 هزار نفر عیاشى را بپذیریم، باید توجیهى برای پنج هزار دیگر داشته باشیم.
رویداد غدیر و ولایت امیرالمومنین در چه ساعتی به وقوع پیوست؟
در مورد تاریخ غدیر بیشتر منابع روایی این رویداد بزرگ را در 18 ذی‌حجه سال دهم هجرت دانسته‌اند و بسیارى از منابع شیعی و اهل سنت، وقوف پیامبر اکرم(ص) را در عرفه سال دهم، روز جمعه گزارش کرده‌اند و بر این اساس، روز غدیر که 9 روز پس از عرفه و 18 ذی‌حجه است، یکشنبه خواهد بود. در میان مورّخان، ابن کثیر به این نکته اشاره کرده است.
درباره ساعت این گردهمایى بزرگ طبرسى می‌نویسد: جبرئیل زمانى که پنج ساعت از روز گذشته بود بر پیامبر نازل شد. فتال نیشابورى نیز می‌نویسد: پنج ساعت از روز گذشته بود که جبرئیل پیام ابلاغ رسالت را براى پیامبر(ص) آورد.
سید بن طاووس روایتى از زبان یکى از حاضران در غدیر به این صورت نقل می‌کند: ما زمانى به غدیر رسیدیم که اگر تکه گوشتى را روى زمین می‌انداختى از شدّت گرما پخته می‌شد.
نویسنده کتاب «الهدایة الکبرى» روایتى را از زبان امام على(ع) چنین نقل می‌کند: «و آن روز (غدیر) روزى بسیار گرم بود که طفل از شدّت گرما پیر می‌شد.
قاضى نعمان نیز روایتى را به این صورت نقل می‌کند: هیچ روزى گرم‌تر از روز غدیر ندیده بودیم.
ابن اثیر به نقل یکى از شاهدان عینى غدیر، زمان این اجتماع بزرگ را بعد از نماز ظهر گزارش کرده است. طى این گزارش ابی‌الطفیل می‌گوید: در حجة الوداع همراه پیامبر بودیم که هنگام ظهر دستور داد مکانى را براى نماز آماده کنیم و خارها را بزنیم، بعد از آن، نماز خواندیم و پیامبر بعد از نماز، دست على بن ابی‌طالب را گرفت و فرمود: من کنت مولاه فهذا على مولاه.
بر اساس این گزارش‌ها به نظر می‌رسد که تجمّع هنگام ظهر که گرم‌ترین زمان روز است، صورت گرفته است و این زمان با پنج ساعت از روز رفته، قابل جمع است.
حادثه عظیم غدیر در چه منطقه ای روی داد؟
درباره این‌که غدیر در چه فاصله‌اى از مکه و در کدام سمت از این شهر واقع شده است؛ در منابع تاریخى، بیشتر فاصله غدیر تا جُحفه گزارش شده است؛ به عبارتى از آنجا که جحفه مکان شناخته شده‌اى بوده، سعى شده است تا غدیر با جحفه شناسانده شود. یاقوت حموى هنگام معرّفى منطقه جغرافیایى غدیر خُم می‌گوید: غدیر، بین مکه و مدینه است و تا جحفه، دو مایل (هر مایل حدود 1600 متر است) فاصله دارد. طبرسى روایتى دارد که طبق آن، غدیر سه مایل قبل از جحفه واقع شده است. ابن جوزى فاصله غدیر تا جحفه را یک مایل گزارش کرده است. این در حالى است که سید بن طاووس می‌نویسد: مردم در جحفه توقّف نمودند.
بر اساس مشاهده‌هاى اخیر و بازدید از مکان غدیر روشن شده است که فاصله مکه تا جحفه با جاده کنونى حدود 180 کیلومتر است. در نقشه‌هاى امروزى عربستان، شهر رابغ در کنار دریاى سرخ واقع شده است. این شهر فاصله کمى با محل غدیر دارد. بر اساس گزارشى مسجدى در این شهر قرار دارد که به مسجد غدیر مشهور است.
هدیه پیامبر(ص) به علی(ع) در روز غدیر چه بود؟
پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم بعد از ماجرای غدیر و اعلام ولایت امیر المومنین(ع) عمامه خود را که سحاب نام داشت، به عنوان تاج افتخار امامت بر سر امیرالمومنین علیه السلام قرار دادند و انتهای عمامه را بر دوش آن حضرت آویزان نمودند
خود امیرالمومنین در این باره چنین فرموده اند:
پیامبر در روز غدیرخم عمامه ای بر سرم بستند و یک طرفش را بر دوشم آویختند و فرمودند: خداوند در روز بدر و حنین، مرا به وسیله ملائکه ای که چنین عمامه ای به سر داشتند یاری نمود.
آیا زنان هم در غدیر حاضر بوده و با علی(ع) بیعت کردند؟
طبق روایات مورخین، زنان نیز در ماجرای غدیر حاضر بوده اند. پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم دستور دادند تا ظرف آبی آوردند، و پرده ای زدند که نیمی از ظرف آب در یک سوی پرده و نیم دیگر آن در سوی دیگر قرار بگیرد، تا زنان با قرار دادن دست خود در یک سوی آب، و قرار دادن امیرالمومنین علیه السلام دستشان را در سوی دیگر با حضرت بیعت کنند؛ به این صورت بیعت زنان هم انجام گرفت.
همچنین دستور دادند تا زنان هم به حضرتش تبریک و تهنیت بگویند، و این دستور را درباره همسران خویش مؤکد داشتند.
یادآور می شود که بانوی بزرگ اسلام حضرت فاطمه زهرا علیها السلام از حاضرین در غدیر بودند. همچنین کلیه همسران پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم در آن مراسم حضور داشتند.
اهل سنت درباره ماجرای غدیر چه می‌گویند؟
بیشتر مورخین و متکلمین اهل سنت اصل ماجرای غدیر را قبول دارند اما آن را مربوط به اعلام رسول خدا مبنی بر دوستی با علی(ع) می‌دانند و نه جانشینی ایشان. طبق گفته برخی متکلمین و فقهای اهل سنت، کلمه مولا و ولی بیش از 20 معنی دارد و لزوما بر سرپرست و رهبر و جانشین دلالت ندارد. آنها برای توجیه رای خود داستانی را هم روایت می‌کنند.
طبق گفته برخی محدثین سنی، حضرت رسول اکرم(ص) قبل از حج حضرت علی(ع) را به یمن فرستادند تا از آنجا غنایم جنگی را به مدینه بیاورند. در آنجا همراهان و هیئت همراهی که با حضرت علی در این سفر بودند؛ از جمله بُریده اسلمی با ایشان درگیر شدند. بریده اسلمی می‌گوید شکایت علی را به پیامبر بردم و بگو مگو بین همه شروع شد و در آنجا تقریباً پیامبر نارضایتی خود را از بریده و کسانی که از حضرت علی شکایت داشتند ابراز نمود و تاکید کرد که شما حق ندارید از علی(ع) گله کنید؛ اگر در کاری که او انجام داده سخت‌گیری نسبت به تقسیم غنایم بوده کار درستی انجام داده است. پیامبر بعد از این هم مردم را در غدیر جمع کرد و بر ولایت(دوستی) علی(ع) تاکید کرد.
با وجود این، محدثین شیعه و فقها معتقدند داستان سفر به یمن دو سال قبل از غدیر رخ داده و بسیار بعید است این ماجرا بعد دو سال همچنان ادامه یافته باشد و ناراضیان در حج دو سال بعد نزد پیغمبر اکرم رفته و شکایت علی(ع) را کرده باشند.
مع الوصف، اهل سنت اصل داستان غدیر را قبول دارند و تنها تفاوتشان اختلاف با شیعه بر سر تاکید پیامبر بر انتخاب جانشین برای خودشان است.
منبع: خبر فوری